Ushbu tarjima “O‘zdavnashr” tomonidan 1947-yili chop etilgan Hans Kristian Andersen “Ertaklari” kitobidan olindi. Bu to‘plamga kiritilgan ertaklar Sh.Sa’idulla, Asqad va Sami’ tomonidan tarjima qilingan.
Kitobning to‘liq shakli bilan O‘zbekiston Milliy kutubxonasi sayti orqali ham tanishish mumkin.
Kitobning to‘liq shakli bilan O‘zbekiston Milliy kutubxonasi sayti orqali ham tanishish mumkin.
O‘tgan zamonda bir qirol yashagan. U yasanishni juda yaxshi ko‘rgan, yasanish uchun o‘zining hamma pullarini sarf qilgan. Qirol o‘zini atigi yangi libosda ko‘rsatish uchun maxsus paradlar o‘tkazar, shahar atrofiga chiqib sayr qilar, har kuni teatrlarga borardi. Qirol libosini har soat sayin alishtirib turardi. Uning bir libosi ikkinchisidan soz edi. Boshqa qirollar haqida ko‘pincha: “Qirol ministrlar bilan kengash qilayotir”, deb gapirsalar, bu qirol haqida: “Qirol yangi kiyim kiyayotir”, der edilar.
Qirol poytaxtida hayot juda xursandchilik bilan o‘tardi, deyarli har kun bu yerga chet ellardan mehmonlar kelar edi. Bir kun poytaxtga ikki aldamchi kelib qoldi. Aldamchilar: “Bizlar mashhur to‘quvchilarmiz, xayolga keltirish mumkin bo‘lmagan ajoyib kiyimlik to‘qiymiz. Bu kiyimlik eng yorqin bo‘yoqlarga bo‘yalib, eng ko‘rkam kashtalar solib tikiladi. Ammo, yuqorida aytilganlardan tashqari, bu kiyimlikning ajoyib bir fazilati ham bor: bu fazilatni faqat aqlli odamlargina ko‘ra oladi. O‘z vazifasiga yaramagan insonlar va tentaklar bu chiroyli matoni ko‘ra olmaydi”, - dedilar.
“Juda soz, - dedi qirol. - Yangi chiroyli libosli bo‘laman, buning ustiga amaldorlarimdan kimning bekordan-bekorga maosh olishini, kim aqlliyu kim ahmoq ekanini ham bilib olaman. Qani, bu ajoyib mato tezroq tayyorlansin”.
U aldamchilarga katta zakalot berdi va hozirning o‘zidayoq ish boshlashni buyurdi.
Aldamchilarga saroyda katta bir xona ajratildi. Ular bu yerga ikkita to‘quv dastgohini o‘rnatdilar, dastgoh yoniga o‘tirib, o‘zlarini astaydil ishlayotgan qilib ko‘rsata boshladilar. Dastgohda esa - na bir ip, na bir bo‘lak mato - hech nima yo‘q edi. Har kun aldamchilar o‘zlarining ishlari uchun ingichka ipak va sof oltin talab qilardilar. Oltin va ipaklarni cho‘ntaklariga solib qo‘yib, quruq dastgoh ustida ertadan kechgacha o‘tiraverardilar.
Bir kun qirol to‘quvchilarning ishlarini ko‘rmoqchi bo‘lib qoldi. Ammo u, matoning ajoyib xususiyatini xotiriga keltirgan edi, birdan ko‘ngli bo‘shashib ketdi. Albatta, u o‘zidan xavfsiramas edi-yu, ammo… har holda, avvalo boshqa bir kimsa borib ko‘rsin.
“Ular oldiga sadoqatli keksa ministrimni yuboray-chi, - deb o‘yladi qirol. - U-ku bu matoni ko‘ra oladi, chunki u aqlli, o‘z vazifasini ham chin vijdon bilan ado etadi”.
Qari ministr quruq dastgohlar ustida o‘tirgan aldamchilar oldiga kirib bordi.
- Ol-a! - dedi ministr. - Men hech nimani ko‘rmayotirman-ku!
U bu so‘zni eshitarli qilib aytmadi.
Aldamchilar uning yaqinroq kelib, rasm va bo‘yoqlarning qanchalik yoqqanini aytib berishini o‘tindilar. Ular quruq dastgohni pesh qilaberdilar, bechora ministr ko‘zini har qancha yirib-yirtsa ham, hech narsani ko‘ra olmadi. Ko‘radigan narsaning o‘zi yo‘q edi.
Ministr:
- Nahotki men ahmoq bo‘lsam? - deb pichirladi. - Men hech qachon ahmoqman de bo‘ylamagan edim! Xudoyim, o‘zing saqla, agar buni biror kishi eshitib qolsa-ya!.. Ehtimol, men vazifamga noloyiqdirman?.. Yo‘q, yo‘q, matoni ko‘rmayotganligimni bildirmasligim kerak.
Qirol poytaxtida hayot juda xursandchilik bilan o‘tardi, deyarli har kun bu yerga chet ellardan mehmonlar kelar edi. Bir kun poytaxtga ikki aldamchi kelib qoldi. Aldamchilar: “Bizlar mashhur to‘quvchilarmiz, xayolga keltirish mumkin bo‘lmagan ajoyib kiyimlik to‘qiymiz. Bu kiyimlik eng yorqin bo‘yoqlarga bo‘yalib, eng ko‘rkam kashtalar solib tikiladi. Ammo, yuqorida aytilganlardan tashqari, bu kiyimlikning ajoyib bir fazilati ham bor: bu fazilatni faqat aqlli odamlargina ko‘ra oladi. O‘z vazifasiga yaramagan insonlar va tentaklar bu chiroyli matoni ko‘ra olmaydi”, - dedilar.
“Juda soz, - dedi qirol. - Yangi chiroyli libosli bo‘laman, buning ustiga amaldorlarimdan kimning bekordan-bekorga maosh olishini, kim aqlliyu kim ahmoq ekanini ham bilib olaman. Qani, bu ajoyib mato tezroq tayyorlansin”.
U aldamchilarga katta zakalot berdi va hozirning o‘zidayoq ish boshlashni buyurdi.
Aldamchilarga saroyda katta bir xona ajratildi. Ular bu yerga ikkita to‘quv dastgohini o‘rnatdilar, dastgoh yoniga o‘tirib, o‘zlarini astaydil ishlayotgan qilib ko‘rsata boshladilar. Dastgohda esa - na bir ip, na bir bo‘lak mato - hech nima yo‘q edi. Har kun aldamchilar o‘zlarining ishlari uchun ingichka ipak va sof oltin talab qilardilar. Oltin va ipaklarni cho‘ntaklariga solib qo‘yib, quruq dastgoh ustida ertadan kechgacha o‘tiraverardilar.
Bir kun qirol to‘quvchilarning ishlarini ko‘rmoqchi bo‘lib qoldi. Ammo u, matoning ajoyib xususiyatini xotiriga keltirgan edi, birdan ko‘ngli bo‘shashib ketdi. Albatta, u o‘zidan xavfsiramas edi-yu, ammo… har holda, avvalo boshqa bir kimsa borib ko‘rsin.
“Ular oldiga sadoqatli keksa ministrimni yuboray-chi, - deb o‘yladi qirol. - U-ku bu matoni ko‘ra oladi, chunki u aqlli, o‘z vazifasini ham chin vijdon bilan ado etadi”.
Qari ministr quruq dastgohlar ustida o‘tirgan aldamchilar oldiga kirib bordi.
- Ol-a! - dedi ministr. - Men hech nimani ko‘rmayotirman-ku!
U bu so‘zni eshitarli qilib aytmadi.
Aldamchilar uning yaqinroq kelib, rasm va bo‘yoqlarning qanchalik yoqqanini aytib berishini o‘tindilar. Ular quruq dastgohni pesh qilaberdilar, bechora ministr ko‘zini har qancha yirib-yirtsa ham, hech narsani ko‘ra olmadi. Ko‘radigan narsaning o‘zi yo‘q edi.
Ministr:
- Nahotki men ahmoq bo‘lsam? - deb pichirladi. - Men hech qachon ahmoqman de bo‘ylamagan edim! Xudoyim, o‘zing saqla, agar buni biror kishi eshitib qolsa-ya!.. Ehtimol, men vazifamga noloyiqdirman?.. Yo‘q, yo‘q, matoni ko‘rmayotganligimni bildirmasligim kerak.
- Nega hech narsa demaysiz? - deb so‘radi to‘quvchilardan biri.
- O, matongiz juda soz! - dedi qari ministr quruq dastgohga ko‘zoynagi ustidan qarab. - Gullari chiroyli, bo‘yoqlari joyida. Ha, ha, ishingizning juda yoqqanini qirolga aytaman.
- Minnatdormiz! - dedilar aldamchilar va o‘z matolarining bezaklarini har ikkovlari baravariga maqtay boshladilar.
Ministr ularning gaplarini birma-bir aytib berish uchun juda diqqat bila tingladi, keyin borib qirolga aytib ham berdi.
Shu kundan boshlab aldamchilar yanayam ko‘proq ipak va oltin qila boshladilar. Ularning cho‘ntaklari qimmat mollar bilan to‘lib ketdi, ishga bo‘lsa ular hatto bir qatim ipni ham sarf qilmadilar.
Bir necha kundan so‘ng qirol to‘quvchilar oldiga boshqa bir amaldorini yubordi. Birinchi amaldor bilan sodir bo‘lgan narsa buning boshiga ham tushdi. U uyoqqa qaradi, buyoqqa qaradi, dastgohning u yoniga o‘tdi, bu yoniga o‘tdi, quruq dastgohlardan boshqa hech narsani ko‘rolmadi.
- Xo‘sh, qalay? Sizga yoqdimi? - deb so‘radilar aldamchilar, go‘yo og‘ir matoni ko‘targandek qo‘llarini havoga ko‘tarib.
“Albatta, men tentak emasman, - deb o‘yladi amaldor. - Lekin o‘z vazifamga loyiq emas ekanman-da? Mana bu qiziq-ku! Lekin bunga iqror bo‘lish mumkin emas, axir!”.
U ko‘zi ko‘rmagan matoni maqtashga va bo‘lmagan ajoyib bezaklardan shodlanganini izhor qilishga kirishdi.
- Juda yaxshi, juda ko‘rkam! - deb qirolga yetkardi u.
Teda butun shaharga bu ajoyib matoning dong‘i ketdi.
Nihoyat, qirolning o‘zi bu ajoyib narsani hali dastgohlan olinmasdan ilgari ko‘rib, dilini xush qilmoqchi bo‘ldi. Butun saroy jilovdorlari va amaldorlari bilan qirol to‘quvchilar oldiga jo‘nadi. Qirol jilovdorlari ichida aldamchilar oldiga borib kelgan o‘sha ikki amaldor ham bor edi. Aldamchilar bo‘lsa bu vaqtda o‘z xonalarida o‘tirib, kuchlarining boricha quruq dastgohda to‘qiyberdilar.
- Juda go‘zal! Shunday emasmi? - deyishdi avvalgi ikki amaldor. - Tomosha qilsa arzimaydimi? Ajoyib rasm, ajoyib bo‘yoqlarni ko‘ring-a!
Ular haqiqatan ham hamma bu ko‘rkam matoni ko‘rmoqda, deb o‘ylab, barmoqlari bilan bo‘shliqni ko‘rsatardilar.
“Bu qandoq bo‘ldi? - deb o‘yladi qirol. - Men hech nimani ko‘rmayapman-ku! Iye, qiziq bo‘ldi-ku! Nahotki men ahmoq bo‘lsam. Ehtimol, men qirol bo‘lishga noloyiqdirman? Bu hol hammasidan ham yomonroq-ku!”.
Keyin eshitdirib:
- Ha, chakki emas, menga juda ma’qul tushdi, - dedi.
Qirol minnatdorlik bildirib, bosh irg‘idi. Qirol jilovdorlari qanchalik tikilmasinlar, o‘z boshliqlaridan boshqa hech narsani ko‘ra olmadilar. Shunday bo‘lsa-da, saroy xizmatchilari bir ovoz bilan:
- Ha, juda go‘zal! - deb takrorladilar va qirolga bu matodan yaqinda bo‘ladigan tantanali yig‘inda kiyish uchun libos tikdirishni maslahat qildilar.
Qirol aldamchilarga ordenlar marhamat qildi va ularga saroy to‘quvchilari degan unvon berishni loyiq topdi.
Tantana arafasida aldamchilar butun kecha ish ustida o‘tirib chiqdilar, o‘n olti donadan ortiq shamni yoqib bitirdilar. Ular dastgohdan matoni olgan va uni katta qaychilar bilan qirqib bichayotgan bo‘lib ko‘rindilar. So‘ngra ular qirolning yangi libosini ipsiz ignalar bilan tika boshladilar.
Eng oxir:
- Tayyor! - deb e’lon qildilar.
Erta bilan qirol o‘zining butun jilovdorlari bilan yangi kiyimni olgani keldi. Aldamchilar bir narsani ishlaganday qo‘llarini yuqori ko‘tardilar va:
- Marhamat qiling, janob a’zamlari, mana bu - shim, mana bu - kamzul, mana bu bo‘lsa - to‘n! Juda yaxshi libos! O‘rgumchak uyasi singari yengil, hatto uni kiyganingizni ham sezmaysiz, - deb aytdilar.
- Ha, ha! - dedilar saroy arboblari, ammo ular hech narsani ko‘rmadilar, ko‘radigan ham hech narsa yo‘q edi.
- Endi yechinib, mana bu katta oy oldida tursangiz! - dedilar qirolga aldamchilar. - Biz sizni kiyintirib qo‘ysak.
Qirol eski kiyimlarini yechdi. Aldamchilar uni yasantira boshladilar. Ular go‘yo unga dam shimni, dam kamzulni, dam to‘nni kiygizayotgan bo‘lib ko‘rindilar. Ular tugmalarni solayotgan va bog‘ichlarni bog‘layotganday harakat qildilar, so‘ngra qo‘llarini keng yozib, go‘yo qirolning yelkasiga shohlik to‘nini tashlayotgan bo‘ldilar.
Qirol esa, oyna oldida aylanib, o‘zini dam bu yondan, dam u yondan ko‘rardi.
- Oh, bu kiyim qirolga juda ham kelishdi! Unga xuddi quyib qo‘yganday o‘tirganini qarang-a! - deb pichirlardilar saroy arboblari.
- Gullarini ayting-a, ajoyib ranglarini aytmaysizmi! Zinnatli libos!
- Janob a’zamlari, soyavoningiz eshik oldida! - dedi tantana bilan namoyishboshi.
- Men tayyor! - dedi qirol. - Bu libos menga kelishiptimi?
U oynaga yaqinroq kelib, o‘ziga yana boshdan oyoq qarab chiqdi. Uning o‘z libosiga diqqat qilayotganini hamma ko‘rishi kerak edi-da, axir.
Qirol to‘nining uzun etagini ko‘tarib yuradigan kamergerlar yerdan bir narsani ko‘targanday bo‘lib ko‘rindilar va qo‘llarini oldilariga cho‘zib, qirol ortidan ketdilar, ular ko‘tarib borgani hech nimaning yo‘qligini sezdirishga ham jur’at qilolmadilar.
- O, matongiz juda soz! - dedi qari ministr quruq dastgohga ko‘zoynagi ustidan qarab. - Gullari chiroyli, bo‘yoqlari joyida. Ha, ha, ishingizning juda yoqqanini qirolga aytaman.
- Minnatdormiz! - dedilar aldamchilar va o‘z matolarining bezaklarini har ikkovlari baravariga maqtay boshladilar.
Ministr ularning gaplarini birma-bir aytib berish uchun juda diqqat bila tingladi, keyin borib qirolga aytib ham berdi.
Shu kundan boshlab aldamchilar yanayam ko‘proq ipak va oltin qila boshladilar. Ularning cho‘ntaklari qimmat mollar bilan to‘lib ketdi, ishga bo‘lsa ular hatto bir qatim ipni ham sarf qilmadilar.
Bir necha kundan so‘ng qirol to‘quvchilar oldiga boshqa bir amaldorini yubordi. Birinchi amaldor bilan sodir bo‘lgan narsa buning boshiga ham tushdi. U uyoqqa qaradi, buyoqqa qaradi, dastgohning u yoniga o‘tdi, bu yoniga o‘tdi, quruq dastgohlardan boshqa hech narsani ko‘rolmadi.
- Xo‘sh, qalay? Sizga yoqdimi? - deb so‘radilar aldamchilar, go‘yo og‘ir matoni ko‘targandek qo‘llarini havoga ko‘tarib.
“Albatta, men tentak emasman, - deb o‘yladi amaldor. - Lekin o‘z vazifamga loyiq emas ekanman-da? Mana bu qiziq-ku! Lekin bunga iqror bo‘lish mumkin emas, axir!”.
U ko‘zi ko‘rmagan matoni maqtashga va bo‘lmagan ajoyib bezaklardan shodlanganini izhor qilishga kirishdi.
- Juda yaxshi, juda ko‘rkam! - deb qirolga yetkardi u.
Teda butun shaharga bu ajoyib matoning dong‘i ketdi.
Nihoyat, qirolning o‘zi bu ajoyib narsani hali dastgohlan olinmasdan ilgari ko‘rib, dilini xush qilmoqchi bo‘ldi. Butun saroy jilovdorlari va amaldorlari bilan qirol to‘quvchilar oldiga jo‘nadi. Qirol jilovdorlari ichida aldamchilar oldiga borib kelgan o‘sha ikki amaldor ham bor edi. Aldamchilar bo‘lsa bu vaqtda o‘z xonalarida o‘tirib, kuchlarining boricha quruq dastgohda to‘qiyberdilar.
- Juda go‘zal! Shunday emasmi? - deyishdi avvalgi ikki amaldor. - Tomosha qilsa arzimaydimi? Ajoyib rasm, ajoyib bo‘yoqlarni ko‘ring-a!
Ular haqiqatan ham hamma bu ko‘rkam matoni ko‘rmoqda, deb o‘ylab, barmoqlari bilan bo‘shliqni ko‘rsatardilar.
“Bu qandoq bo‘ldi? - deb o‘yladi qirol. - Men hech nimani ko‘rmayapman-ku! Iye, qiziq bo‘ldi-ku! Nahotki men ahmoq bo‘lsam. Ehtimol, men qirol bo‘lishga noloyiqdirman? Bu hol hammasidan ham yomonroq-ku!”.
Keyin eshitdirib:
- Ha, chakki emas, menga juda ma’qul tushdi, - dedi.
Qirol minnatdorlik bildirib, bosh irg‘idi. Qirol jilovdorlari qanchalik tikilmasinlar, o‘z boshliqlaridan boshqa hech narsani ko‘ra olmadilar. Shunday bo‘lsa-da, saroy xizmatchilari bir ovoz bilan:
- Ha, juda go‘zal! - deb takrorladilar va qirolga bu matodan yaqinda bo‘ladigan tantanali yig‘inda kiyish uchun libos tikdirishni maslahat qildilar.
Qirol aldamchilarga ordenlar marhamat qildi va ularga saroy to‘quvchilari degan unvon berishni loyiq topdi.
Tantana arafasida aldamchilar butun kecha ish ustida o‘tirib chiqdilar, o‘n olti donadan ortiq shamni yoqib bitirdilar. Ular dastgohdan matoni olgan va uni katta qaychilar bilan qirqib bichayotgan bo‘lib ko‘rindilar. So‘ngra ular qirolning yangi libosini ipsiz ignalar bilan tika boshladilar.
Eng oxir:
- Tayyor! - deb e’lon qildilar.
Erta bilan qirol o‘zining butun jilovdorlari bilan yangi kiyimni olgani keldi. Aldamchilar bir narsani ishlaganday qo‘llarini yuqori ko‘tardilar va:
- Marhamat qiling, janob a’zamlari, mana bu - shim, mana bu - kamzul, mana bu bo‘lsa - to‘n! Juda yaxshi libos! O‘rgumchak uyasi singari yengil, hatto uni kiyganingizni ham sezmaysiz, - deb aytdilar.
- Ha, ha! - dedilar saroy arboblari, ammo ular hech narsani ko‘rmadilar, ko‘radigan ham hech narsa yo‘q edi.
- Endi yechinib, mana bu katta oy oldida tursangiz! - dedilar qirolga aldamchilar. - Biz sizni kiyintirib qo‘ysak.
Qirol eski kiyimlarini yechdi. Aldamchilar uni yasantira boshladilar. Ular go‘yo unga dam shimni, dam kamzulni, dam to‘nni kiygizayotgan bo‘lib ko‘rindilar. Ular tugmalarni solayotgan va bog‘ichlarni bog‘layotganday harakat qildilar, so‘ngra qo‘llarini keng yozib, go‘yo qirolning yelkasiga shohlik to‘nini tashlayotgan bo‘ldilar.
Qirol esa, oyna oldida aylanib, o‘zini dam bu yondan, dam u yondan ko‘rardi.
- Oh, bu kiyim qirolga juda ham kelishdi! Unga xuddi quyib qo‘yganday o‘tirganini qarang-a! - deb pichirlardilar saroy arboblari.
- Gullarini ayting-a, ajoyib ranglarini aytmaysizmi! Zinnatli libos!
- Janob a’zamlari, soyavoningiz eshik oldida! - dedi tantana bilan namoyishboshi.
- Men tayyor! - dedi qirol. - Bu libos menga kelishiptimi?
U oynaga yaqinroq kelib, o‘ziga yana boshdan oyoq qarab chiqdi. Uning o‘z libosiga diqqat qilayotganini hamma ko‘rishi kerak edi-da, axir.
Qirol to‘nining uzun etagini ko‘tarib yuradigan kamergerlar yerdan bir narsani ko‘targanday bo‘lib ko‘rindilar va qo‘llarini oldilariga cho‘zib, qirol ortidan ketdilar, ular ko‘tarib borgani hech nimaning yo‘qligini sezdirishga ham jur’at qilolmadilar.
Yo‘lga tushdilar. Qirol ziynatli soyabon ostida tantana bilan ketib borardi, ko‘chada to‘plangan xalq esa:
- Oh, qanday yaxshi libos! Qanday ziynatli to‘n! Bu libos qirolga quyib qo‘yganday, a! - dedi.
Bitta odam ham hech nima ko‘rinmayotganiga iqror bo‘lmadi, hech kim aqlsiz deb nom olish yoki hech nimaga yaramas ekanligini bo‘yniga olgisi kelmadi.
Shu choq allaqanday kichkina bola:
- Qirol qip yalang‘och! - deb qichqirib yubordi.
- Oh, quloq soling, gunohsiz bola nima deyayotir, - dedi uning otasi. - Bola - bola deganicha bor-da! U har qachon o‘z vazifasiga yaraydi. Demak, u to‘g‘ri aytadi.
Keyin hamma:
- Axir, to‘g‘ri-da! Qirol yalang‘och-ku! - deb pichirlay boshlashdi.
Birdan butun xalq:
- Qirol yalang‘och! Yalang‘och! - deb qichqirib yubordi.
Qirol juda sharmanda bo‘ldi. “Hammaning ham ahmoq bo‘lishi mumkin emas, - deb o‘yladi u. - Demak, meni aldaptilar, men haqiqatan ham yalang‘ochman. Endi nima qilish kerak? Iloj yo‘q, ilgariga boraberish kerak”.
Yalang‘och qirol o‘zining soyavoni ostida yanayam kattaroq qadam bosib ketaberdi. Kamergerlari bo‘lsa uning ortidan yurib, bo‘lmagan uzun etakni ko‘tarib borardilar.
- Oh, qanday yaxshi libos! Qanday ziynatli to‘n! Bu libos qirolga quyib qo‘yganday, a! - dedi.
Bitta odam ham hech nima ko‘rinmayotganiga iqror bo‘lmadi, hech kim aqlsiz deb nom olish yoki hech nimaga yaramas ekanligini bo‘yniga olgisi kelmadi.
Shu choq allaqanday kichkina bola:
- Qirol qip yalang‘och! - deb qichqirib yubordi.
- Oh, quloq soling, gunohsiz bola nima deyayotir, - dedi uning otasi. - Bola - bola deganicha bor-da! U har qachon o‘z vazifasiga yaraydi. Demak, u to‘g‘ri aytadi.
Keyin hamma:
- Axir, to‘g‘ri-da! Qirol yalang‘och-ku! - deb pichirlay boshlashdi.
Birdan butun xalq:
- Qirol yalang‘och! Yalang‘och! - deb qichqirib yubordi.
Qirol juda sharmanda bo‘ldi. “Hammaning ham ahmoq bo‘lishi mumkin emas, - deb o‘yladi u. - Demak, meni aldaptilar, men haqiqatan ham yalang‘ochman. Endi nima qilish kerak? Iloj yo‘q, ilgariga boraberish kerak”.
Yalang‘och qirol o‘zining soyavoni ostida yanayam kattaroq qadam bosib ketaberdi. Kamergerlari bo‘lsa uning ortidan yurib, bo‘lmagan uzun etakni ko‘tarib borardilar.
Kitob sahifalari
